मी’ आणि ‘तू’ यातील ‘आपण’ शोधताना
प्रा. डॉ. गोविंद (देव) चौधरी नांदेड
‘मी’ आणि ‘तू’ यातील ‘आपण’ शोधताना
निरपेक्ष प्रेमाचा आणि आत्मसन्मानाचा काव्यमय प्रवास….!!
माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे, आणि नात्यांशिवाय त्याचे जगणे अपूर्ण आहे. प्रत्येक नात्यात आपण जोडले जाण्याची, महत्त्वाचे असण्याची आणि आपल्या प्रयत्नांना प्रतिसाद मिळण्याची अपेक्षा करतो. पण अनेकदा आयुष्यात असा एक निरव कोपरा येतो, जिथे आपण एका व्यक्तीसाठी स्वतःहून पुढाकार घेतो, वेळ देतो, प्रेम देतो. पण समोरून साधी दखलही घेतली जात नाही. आपला प्रत्येक प्रयत्न जणू एका रिकाम्या खोलीत फेकलेल्या प्रतिध्वनीसारखा असतो, जो तुमच्याकडे परत न येता शांतपणे विरून जातो. मग मनात विचारांचे वादळ सुरू होते: “मी इतके का करतोय/करतेय? त्याला/तिला काहीच कसं वाटत नाही?” यातून मग निराशा, संताप, आणि हळूहळू नकारात्मक विचारांचे गडद ढग जमू लागतात. याचा थेट परिणाम आपल्या आयुष्यातील इतर आनंदावर, कामावर आणि मुख्य म्हणजे स्वतःच्या आत्म-समाधानावर होतो. जगण्यातले चैतन्य हरवून फक्त खेद आणि उसासे उरतात.
आत्म्याच्या गहिऱ्या हाका:
माणसाच्या हृदयात एक शाश्वत ओढ असते, ती जोडलेपणाची, प्रेमाची आणि ‘आपण’ होण्याची. जेव्हा आपण एखाद्या नात्यात स्वतःचे सर्वस्व ओततो, आपल्या अस्तित्वाच्या कडा त्या व्यक्तीसाठी मोकळ्या करतो, तेव्हा नकळत मनात एक निरागस अपेक्षा रुजते की, समोरच्यानेही त्याच उत्साहाने आपले स्वागत करावे. पण नियतीचे खेळ न्यारे असतात. अनेकदा आपण स्वतःहून पुढाकार घेऊन ‘नात्याचा सेतू’ बांधायला जातो, तर समोरची व्यक्ती आपल्या जगात शांतपणे मग्न असते. आपल्या प्रयत्नांची साधी दखलही न घेता, आपले समर्पण जणू हवेत विरघळते. या क्षणी मन निराश होते, चिडचिड होते, आणि मग सुरू होते ती आत्मपरीक्षणाची वेदनादायक प्रक्रिया! ‘मी कमी पडलो/पडली का?’ या प्रश्नाची सुई मनात रुतून बसते. कधी समोरच्या व्यक्तीवर, तर कधी स्वतःच्या भाबड्या जीवावर राग येतो. आणि मग आयुष्याच्या कॅनव्हासवर नकारात्मकतेचे गडद रंग पसरू लागतात.
नियमांच्या पलीकडील सत्य – ‘स्थान’ हे देणगी:
हे कटू असले तरी सुंदर सत्य आहे की, कोणत्याही दोन आत्म्यांमध्ये ‘पटलंच पाहिजे’ असा नैसर्गिक नियम नाही. प्रेमाच्या प्रवासात ‘देणे’ आणि ‘घेणे’ यात संतुलन असावे लागते, पण जेव्हा हे संतुलन बिघडते, तेव्हा आपल्याला एका गहन सत्याचे दर्शन होते. आपण आपल्या संपूर्ण अस्तित्वाची वागणूक आणि प्रेमाची ओंजळ समोरच्या व्यक्तीसमोर ठेवली, तरीही त्यांना आपल्याला त्यांच्या मनात ‘स्थान’ द्यायचे आहे की नाही, ही त्यांची ‘स्वतंत्र निवड’ आणि ‘देणगी’ असते. हा मुख्य धागा आपण वारंवार विसरतो आणि आपले हृदय अपेक्षांच्या काट्यांच्या जाळ्यात अडकवून घेतो. आपण दुसऱ्याच्या मनातील जागेसाठी संघर्ष करतो, पण ती जागा विकत घेता येत नाही, ती केवळ स्वीकारली जाऊ शकते, हे शाश्वत सत्य मात्र विसरतो.
वेदनांचे रूपांतरण: ‘स्वयं-प्रेमा’ची साधना:
अशा वेळी, नात्यातील वेदना आणि एकतर्फी प्रयत्नांमुळे होणारे दुःख हे टाळता येत नाही. ज्या व्यक्तीला आपण आपला ‘उर्जेचा स्रोत’ मानतो, तिला सोडून देणे शक्य नसते. मग काय करायचे? इथे, आपल्याला प्रेमाची दिशा बदलावी लागते, दुसऱ्या व्यक्तीकडून स्वतःकडे.
दुसऱ्याचे वेगळेपण स्वीकारा:
समोरच्या व्यक्तीचे जग वेगळे आहे, त्यांच्या प्राधान्यक्रम (Priorities) वेगळ्या आहेत. ‘ते तसे आहेत’ हे स्वीकारणे, म्हणजे त्यांना क्षमा करणे नव्हे; तर स्वतःला त्यांच्या अपेक्षांच्या बंधनातून मुक्त करणे.
माझे ‘मी पण’ सुरक्षित:
आपले प्रेम, आपली काळजी, आपले प्रयत्न हे आपले मूल्य आहेत. आपल्या या गुणांची कदर दुसऱ्याने केली नाही, म्हणून ते कमी होत नाहीत. दुसऱ्याच्या ‘नाकारण्या’ने आपल्या ‘अस्तित्वाची किंमत’ कमी होत नाही, हे दृढपणे स्वीकारा.
निरपेक्षतेचा प्रवाह:
ज्या क्षणी आपण ‘मला प्रतिसाद मिळालाच पाहिजे’ ही अपेक्षा सोडता, त्याच क्षणी आपण निरपेक्ष प्रेमाच्या सर्वात शुद्ध सात्विक स्वरूपाकडे वळता. गरज असेल तेव्हा मदत करा, जिव्हाळा दाखवा, पण त्याबदल्यात कोणतेही भावनिक ऋण (Emotional Debt) ठेवू नका. गरज संपली की शांतपणे ‘बाजूला सरकणे’ यातही एक सुंदर ‘विनम्रता’ आहे.
आयुष्याचे दोन सुंदर किनारे:
स्वीकारानंतर, आयुष्याच्या प्रवासात आपल्याला दोन सुंदर किनारे दिसू लागतात:
मुक्तीचा किनारा:
आठवणीतील गोड क्षण एका मौल्यवान गाठोड्यात बांधून, त्या नात्याच्या ओढीला निरोप द्या. आयुष्याच्या एका वळणावर भेटलेली ती सुंदर व्यक्ती होती, पण आता ‘माझा’ प्रवास पुढे आहे, हे सांगून आत्मविश्वासाने पुढे सरका.
अखंड ‘मैत्री’चा किनारा:
‘आहे तसं’ नातं स्वीकारून जगा. ही मैत्री किंवा हे नाते अपेक्षांच्या भारातून मुक्त असते. येथे ‘मागणे’ नसते, फक्त ‘असणे’ असते. दुसऱ्याच्या आनंदासाठी आनंद व्यक्त करणे आणि त्यांच्या दुःखात आधार देणे, पण त्या आधारासाठी परतफेडीची अपेक्षा न ठेवणे, हेच खरे शांत आणि समाधानी जगणे आहे. स्वतःच्या आनंदाची किल्ली समोरच्याच्या हातातून काढून, ती स्वतःच्या खिशात सुरक्षित ठेवणे, यालाच ‘आत्म-सन्मान’ म्हणतात.
आनंदाचा शाश्वत झरा:
आयुष्य खरोखरच सुंदर आहे, आणि ते आपल्या आत आहे. दुसऱ्याच्या प्रतिसादावर अवलंबून न राहता, आपण स्वतः आनंदी राहू शकता आणि इतरांनाही आनंदी जगू देऊ शकता. कोणाच्याही इच्छेशिवाय आपण त्यांच्या मनात स्थान निर्माण करू शकत नाही, हे सत्य विनम्रपणे स्वीकारले की, मनातील सर्व वेदनांचा निचरा होतो आणि उरते ती फक्त शांतता. आपल्यातील प्रेम आणि जिव्हाळा समाजासाठी कायम राहो. पण त्यासोबतच, आपण स्वतःच्या आरोग्याची, आनंदाची आणि मनःशांतीची काळजी घेणे, हे सर्वात मोठे कर्तव्य आहे हे विसरू नका. प्रेमाने जगा, निरपेक्ष जगा, आणि सर्वात महत्त्वाचे स्वतःसाठी जगा!
प्रा. डॉ. गोविंद (देव) चौधरी
उप प्राचार्य तथा सहा. प्राध्यापक
पानसरे महाविद्यालय, अर्जापूर
ता. बिलोली जि. नांदेड
